291 №-li Ekologiya liseyi

1. Təlim məqsədləri kommunikativ səriştələr kimi, qrammatik, diskurs, funksional, sosial- linqvistik bütün komponentlərinə aiddir;
2. Kommunikativ dil üsulları şagirdləri dilin praqmatik, autentik və funksional istifadəsinə cəlb etmək məqsədi daşıyır;
3. Kommunikativ qrammatikanın texnikalarının əsasını iki prinsip təşkil edir: bir-birini tamamlayan ünsiyyətin mənasından asılı olaraq şagirdlər alternativ olaraq istifadə olunan səlislik və dəqiqlik nümayiş etdirirlər;
4. Kommunikativ qrammatika sinfində dil məhsuldar və qəbuledici şəkildə, real həyat vəziyyətlərində spontan çıxışlarda istifadə olunur;
5. Şagirdlər biliklərinin qurulmasında əsas iştirakçılardır, çünki onlara anlamaq üçün imkanlar və strategiyalar verilir.
6. Öyrənmə üslubları və onlardan düzgün istifadə.
7. Müəllimlərin əsas bilik verən mənbə yox, lakin orijinal qarşılıqlı əlaqə vasitəsilə tələbələri öz öyrənmələrinə cavabdeh olmağa təşviq edir, fasilitator və bələdçi rolunu oynamalıdırlar.

        Gəlin bir neçə ildir həyata keçirilən bu yeni yanaşmaya bir qədər işıq salaq.

1.2.Qrammatikanın sosial funksiyası

Qrammatikanın sosial funksiyası da onun kommunkativ xarakterini açıqlayır. Sosial funksiya real həyat şəraitində qrammatikanın tədrisi prizmasından dilin sosial funksiyasını nəzərə alır. Şagirdlər öz fikirlərini, təcrübələrini, əks etdirən dil yaratmağa sövq edilə bilər, çünki bu şəxsi bağlılıq həm də şagirdlərin digər ifadələrdən istifadə etməklə daha səmərəli şəkildə nümunələri və strukturları möhkəmləndirməyə kömək edir. Başqa sözlə, mövzunun məqsədinin onların həyatlarının bir hissəsi olduğuna görə onlara necə söyləməli olduqlarını öyrədirik. Şagirdlər həyatlarından ən parlaq təəssüratları olan unudulmaz səyahət, ən böyük uğuru, sağlam həayt vərdişləri, dostluqda etibarlılıq və s. haqqında maraqlı söhbətlərə cəlbi çox faydalı olur. Bu sosial bacarıqların qrammatik qaydaların köməyi ilə qazanması üçün ən uğurlu vasitələrdir. söhbər kartlarının tətbiqidir [ 4, s. 75]. Bir neçə üsul və vasitələri təqdim edirik:

Danışıq kartları. Bu fəaliyyətdə şagirdlər bir-birlərinə suallar vermək və cavablandırmaq, daha sonra kartları mübadilə etmək və başqa bir şagirdlə danışmaqla məşğul olurlar. Bu versiyada bütün şagirdlər eyni sualları verən və onlara cavab verən kartlarda yazılmış işarələrdən istifadə edirlər. Kommunikativ versiyada bəzi şagirdlər yalnız suallar vermək və qalan şagirdlərin cavablarını gözləmək üçün kart işarələrindən istifadə edirlər. Budur, “var” konstruksiyasını məşq etmək üçün istifadə ediləcək danışıq kartlarında təqdim olunan suallardan nümunələr.

• Tell about your family, answering the following questions.
• Have you got a large family? Have you got a sister? Have you got a brother?
• Have you got any aunts or uncles? Have you got any pets at home?
• Tell about your flat or house.
• Have you got a flat a house? Have you got a large or small flat / house?
• Have you got a flat in a new block of flats or in an old house? Have you got a living room?
• Have you got a sofa and armchairs in your room? Have you got your own room?
• Tell what you do at home.
• Have you got any good books at home? Have you got a piano (a violin, a guitar) at
• home? Have you got any table games at home? Have you got any good music records

İndiki Davamedici zamanı praktiki öyrənilmısi üçün istifadə olunan kommunikativ çalışmalar:

• Discuss the following questions in pairs:
• What are you doing now?
• Were you sleeping at midnight?
• Where will you be going at 8 a.m. tomorrow?
• You are studying now, aren’t you?
• Will you be having breakfast at 7 a.m. tomorrow?
• Are your groupmates taking a rest now?
• Were you doing homework the whole evening yesterday? [ 6, s.22]

        a.Horoskop oyunu. Şagirdlərin proqnozlar kontekstində gələcək zaman haqqında məlumatlılığını artırmaq üçün kommunikativ fəaliyyətə qoşulurlar: hər bir tələbə ulduz falı olan bir kart alır. Sonra hər bürc haqqında danışaraq gələcək zamanda fikir mübadiləsi aparırlar. Bundan sonra müəllim onlardan “Mən əvvəllər heç vaxt (yaxud həmişə)...” ifadəsi ilə öz hisslərini ifadə etmələrini xahiş edir və əlavə fikirlər qeyd olunur.

Oyunlar: Amma sonra mən ...” beləliklə, Past Simple ilə müqayisədə Past Perfect istifadə edilir. Başqa bir tapşırıq modal fellərin istifadəsini məşq etməkdir.

2. Problem kartlar: Sizə zəngin bir işəgötürən tərəfindən yaxşı maaşlı iş təklif olunub. Və pula çox ehtiyacınız var. Amma insanlar sizə dedilər ki, bu pula qurulan biznesi haqsız bir məqsəd daşıyır. Beləliklə, modal fellərdən istifadə edərək mümkün, məsləhətli və ya zəruri hərəkət təklif etmək üçün şərhlərinizi, ideyalarınızı və ya suallarınızı verin: should, ought to, may, might, could. öz sosial təcrübəsi. Burada qrammatik kommunikativ fəaliyyətlərə dair daha bir neçə fikir vardır.
3. Kommunikativ qrammatik fəaliyyətlərin effektiv nəticə verməsi üçün onlar zehni stimullaşdırıcı olmalıdır, başqa sözlə, real həyatda istifadə edilməlidir. Şagirdlər məlumatın sadəcə bir qulaqdan girib digərindən çıxmasına imkan verməməklə, nə etdiklərini və nə üçün etdiklərini düşünməyə təşviq edilməlidir. Bu sosial funksiyaya istinad edilir. Bununla bağlı “fikir mübadiləsi”ndən istifadə etməyi təklif edirik. Bu, ən xoş ünsiyyət fəaliyyətlərindən biridir. Bu, şagirdləri kiçik qrupların dəyərlərini, fikirlərini və inanclarını müqayisə etməyə cəlb edir. Səhv başa düşülmə halında, bu cür fəaliyyət şagirdlərin təkcə qrammatik bacarıqlarını deyil, həm də növbə götürmə, razılaşmaq/razılaşmamaq və danışıqlar aparmaq, mənaları müzakirə etmək bacarıqlarını inkişaf etdirməyə kömək edir. Şagirdlərə problem və ya bir sıra problemlər təqdim olunur. Problemi müzakirə edərək, problemləri müəyyənləşdirir və həll yollarını təklif edirlər [7; 8].

4. Autentik materialların tətbiqi. İngilis dilində orijinal yazı və şifahi nitqə əsaslanan tədris müəllimlər üçün müxtəlif dil bacarıqlarını öyrətmək üçün mükəmməl mənbə ola bilər. Məsələn, qəzet məqaləsi, məktub və ya kitabdan çıxarış vasitəsilə qrammatika qaydasını öyrətmək olar. Şagirdlər kontekstdə necə istifadə etmək üçün qaydanı öyrənə, həmçinin yeni lüğət öyrənə və məqaləni oxumaqdan faydalana bilərlər. Sonra eyni nitqdən istifadə edərək, şagirdlər öyrənilən qrammatik qaydadan düzgün istifadə edərək məqalədəki məlumatı qrupda və ya cütlərdə təkrar söyləyərək zamanlardan, modallardan (must, should) istifadə etməyi məşq edə bilərlər. Həmçinin, şagirdlər məqalədəki müəyyən bir fikir haqqında esse və ya paraqraf yazmağa cəlb edilə bilərlər. Bundan əlavə, müəllim real yazılan söhbət, telefon zəngi, müsahibə və ya müəllimin nitq nümunəsi kimi təbii danışıq nitqindən istifadə edə bilər. Bunun vasitəsilə şagirdlər ritm və intonasiyanın şifahi nitq idarəçiliyini öyrənə, habelə real həyatda insanlar arasında baş verən orijinal sosial qarşılıqlı əlaqəni araşdırmaq şansı əldə edə bilərlər. Daha sonra müəllim şagirdlərin öyrəndikləri vasitəsilə danışıq təcrübəsini həyata keçirmələri üçün rol oyunu və ya şagird tərəfindən aparılan müzakirələr və debatlar tərtib edə bilər və hətta yazı praktikası üçün yazı məşqi təyin edə bilər [5;6;7 ].
5. İnteqrativ kommunikasiyanın tətbiqi. Müəllim ingilis dilində danışıq diskursunun istənilən orijinal materialın təqdimatından sonra tətiq edə bilər. Məsələn, video filmləri üzrə təşkil edilən müsahibələr dərsin məqsədinə və öyrənənlərin səviyyəsinə uyğun olmalıdır. Müəllim istənilən qrammatik qaydanın öyrənilməsi üzrə dinləmə fəaliyyətinitəşkil edərkən dinləmə materialının yazılı surətini öyrənənlərə təqdim etməlidir ki, şagirdlər qeydlər yazsınlar və lazım olduqda sonra geri qayıtsınlar [ 1; 2; 3 ].

• Dinləmə fəaliyyəti mövzu təqdim edildikdən sonra həyata keçirilir. Öyrənənlər video filmə bir neçə dəfə baxır və təşkil olunacaq müsahibəni də bir neçə dəfə dinləyirlər. Şagirdlər ingiliscə intonasiya, vurğu, pauza və danışıq dilinin digər xüsusiyyətləri ilə tanış olurlar. Onlar həmçinin real həyat kontekstində istifadə olunan ifadələri, fraza feli və qrammatik strukturları dinləmək şansı əldə edirlər [2; 5].
• Danışıq fəaliyyəti mövzunu bir neçə dəfə dinlədikdən sonra müəllim tərəfindən tərtib edilə bilər. Bu fəaliyyətlər qruplarda işləyən şagirdləri bir-birini dinləməsi zamanı mövzunu təhlil etməyə, müzakirə etməyə və ya mübahisə etməyə cəlb edirlər. Müəllim şagirdlərin faktlardan, qrammatikadan və ifadələrdən istifadə etməsinə nəzarət etməlidir.
• Oxu fəaliyyəti şagirdlərin birgə rəyi kimi təşkil edilə bilər. Şagirdlər mövzunu təkmilləşdirmək üçün lazım gələrsə, oxu mətnlərini mübadilə edir, bir-birlərinin yazılarını oxuya və

şərhlər yaza bilərlər. Bu fəaliyyətdə oxu mətnində ardıcıl fəaliyyətdə zamanların uzlaşması, şəxs və obyekt əvəzliklərinin düzgün ifadə olunması, bağlayıcı və modalların yerli yerində olmasında formal dəqiqlik tələb olunur, çünki qrammatika qaydaları təkmilləşdirilməsi mahiyyətcə son produktiv fəaliyyətdir. Şagirdlər bu zaman öz məhsuldar bacarıqlarını nümayiş etdirirlər [3; 6 ].

Yazı fəaliyyəti – şagirdlərə dinləmə fəaliyyətindən başlayaraq müəyyən bir qaydaya istinad edilməsinə əsaslanır və burada şagirdlərin müxtəlif mövzular haqqında mülahizə, abzas və ya esse yazılması tapşırıla bilər. Yazıda əsasən düzgün orfoqrafik qaydalarına, yeni sətirlərə keçmək üsuluna, durğu işarələrinə riayət, məntiqi ardıcıllıq vacib gözlənilən bacarıqlardır. Şagirdlər yazını təkmilləşdirmək üçün qrammatik qaydaların tələblərinə uyğun bir-birlərinin yazılarını oxuya və şərhlər yaza bilərlər. Bundan əlavə, bu yanaşmada həm dil formasına, həm də onun funksiyasına baxmağı və həm şifahi qarşılıqlı əlaqənin, həm də yazılı mətnlərin öyrənilməsini əhatə edir. Yazılı mətnlərin diskurs təhlili mövzunun inkişafı və cümlələr arasında uzlaşmanın öyrənilməsini əhatə edə bilər, şifahi dilin təhlili isə bu aspektlərə əlavə olaraq təcrübələr, sosial görüşlərin açılış və yekun ardıcıllığı və ya hekayə quruluşuna diqqət yetirə bilər [2; 4].

1.3.Tədqiqatın metodologiyası

Aparılan tədqiqatda məlumatların toplanması üçün keyfiyyətli üsullardan istifadə edilmişdir. Strukturlaşdırılmış müsahibə sualı üz-ə şəkildə müsahibədə onların qavrayışlarını, fikirlərini və münasibətlərini öyrənmək üçün üç müəllimə və şagirdlərə verilmişdir. Onların hər biri mövcud vəziyyətlə bağlı öz fikirlərini və münasibətini bildirib. Bəzi suallar, araşdırmalar, göstərişlər və suallar müəllim-təlimçi kimi təcrübə əsasında tərtib edilmişdir. Müsahibə sualları aşağıdakı kimi tərtib edilmişdir:

1. İngilis dili dərslərimizdə qrammatika necə tədris olunur?
2. Kommunikativ qrammatika tədrisi haqqında nə düşünürsünüz?
3. Qrammatika tədrisini bu gün tələbələrimizin kommunikativ ehtiyaclarına uyğunlaşdırmaq üçün hansı təklifləri verə bilərsiniz?

1.4.1.Şagirdlərlə aparılan anket sorğusu

Şagirdlərin sorğu vərəqi müstəntiq tərəfindən tərtib edilmiş on hissədən ibarətdir. O, aşağıdakıları təqdim edir: şagirdin ingilis dili səviyyəsi; tədris olunan qrammatikanın növü; qrammatikanın öyrədilməsini bəyənmə və ya bəyənməmə səbəbləri; qrammatik qaydaları şifahi ünsiyyətə və yazılı formalara tətbiq etmək bacarığının dərəcəsi; qrammatikadan istifadə edərək real həyat vəziyyətlərinə uyğunlaşdırmaq bacarığı; interaktiv ünsiyyətdə iştirak; və qrammatika dərsləri

Cədvəl 1.4.3. IX və X sinf şagirdlərinin kommunkativ qrammatika tədrisində əldə etdiyi nəticələr

Cədvəldən göründüyü kimi tədqiqat işi müəyyən dərəcədə uğurlar əldə edə bilmişdir. Şagirdlərin ilkin test nəticələrindən sonra tətbiq edilən metodların faydası onların irəliləyişlərinə müsbət təsir edə bilmişdir. Belə ki, testdən əvvəl autentik materiallardan istifadə bacarıqları IX siniflərdə 1.4% müşahidə olundusa (2/12 şagird) yeni üsulların tətbiqindən sonra aparılan testin nəticələri 5.7% (6/12 şagird) irəliləyişlə qeyd olundu. X siniflərdə isə testdən əvvəl 1.5% (2/11 şagird), tətbiqdən sonra isə 6.5% (8/11 şagird) olmuşdur. Danışıq kartlarından istifadə üzrə IX siniflərdə testdən əvvəl 2.2% (3/12 şagird) idisə, testdən sonra bu irəliləyiş 5.9%-lə (8/12 şagird) əvəz olundu, X siniflərdə isə testdən əvvəl bu üsulun tətbiqi 2.4% (2/11) idisə, testdən sonra 6.7% (8/11 şagird) oldu. Paralel yazının mübadiləsinin kommunkasiyada öyrənilməsi IX siniflərdə testdən əvvəl 2.8% (3/12 şagird) idisə, testdən sonra bu rəqəm 5.3% -ə (7/12 şagird) yüksələ bildi.

X siniflərdə bu üsulun qazanılması testdən əvvəl 2.5% olsa da, testdən sonra 5.5.% (7/11 şagird) yüksələ bildi. Şüurlu oxuda qrammatik qaydaların düzgün istifadə olunması IX siniflərdə testdən əvvəl 2.4% (3/12 şagird) idisə, testdən sonra 5.4% (8/12 şagird) oldu. X siniflərdə bu rəqəm testdən əvvəl 2.9% (3/12 şagird) olubsa, testdən sonra 6.6.% (7/11 şagird) olmuşdur.

Nəticə

Beləliklə, ingilis dilində qrammatikanın kommunkasiyada öyrədilməsini təmin edən müasir yanaşmalar daha çox qrammatik formaların dəqiqliyi, aydın qaydaların kontekstual tətbiqini tələb edir. Kommunikativ yanaşamada qrammatikanın tətbiqi onun linqvistik, sosial-kultural, strateji və praqmatik sahələrinin mənimsənilməsinə xidmət edir. Tədqiqat işində aparılan sorğunun nəticələri göstərir ki, ümumi təhsil məktələrində ingilis dili qrammatik qaydaların öyrədilməsindən çox onun inteqrativ dil bacarıqlarının əldə olunmasına istiqamətlənir. Şagirdlərin kommunikativ bacarıqlarına təsir göstərə bilən qrammatik biliklərini genişləndirmək üçün tədrisdə hələ çox şey öyrənməlidirlər. Buna görə də, real həyatda olduğu kimi tələbələri interaktiv fəaliyyətə cəlb edə biləcək bəzi tapşırıqlar təklif olunur. Əsas məqsəd qrammatika dərslərinin əyləncəli və cəlbedici olmasıdır. Bunun baş verməsi üçün müəllimlər qaydalar və mənanın effektiv dil təcrübəsini inkişaf etdirən bir- birini tamamlayan əsas komponentlər olduğunu bilməlidirlər. Başqa sözlə, həm kommunikativ dil tədrisi yeni mühit və yeni yanaşmada təmsil olunur. Daha da əhəmiyyətlisi, bu tədqiqatda potensial tapıntı ondan ibarətdir ki, qrammatik biliklər ingilis dilinin sosial-konstruktivist çərçivəsinə daxil olan mərkəzi bir elementdir. Bu tədqiqat işi ingilis dilində səmərəli ünsiyyətin həyata keçirilməsi üçün uzunmüddətli və dayanıqlı bir məzmunu vardır.

      İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1. Burns, A., & Borg, M. (2005). Grammar and Communicative Language Teaching: Why, When and How to Teach Applied Linguistics and Language in Education Research Centre. Phnom Penh: Camtesol Conference
2. Celce-Murcia, M. (1991). Grammar Pedagogy in Second and Foreign Language Teaching. TESOL Quaterly, 25(3), 459-477. https://doi.org/10.2307/3586980
3. Chang, S. J. (2000). No More English-Savvy Dummies or Fluent Fools: A Communicative Approach of Teaching English Conversation. English Teaching and Learning, 25(1), 40-59
4. Fotos, S., & Nassaij, H. (Eds).( 2011). Teaching grammar in a second language: integrating form-focused instruction in communicative context. London: Routledg
5. Khuong-Cam, T. H. (2010). Teaching Communicative English Grammar to Vietnamese High School Students in Vung Tau City. Ho Chi Minh City: HOU.
6. Larsen-Freeman, D.(eds).(2001).Grammar: The Cambridge guide to teaching English to speakers of other languages. Cambridge: Cambridge University Press.
7. Richards, Jack C., and Theodore Rodgers (2001). Approaches and Methods in Language Teaching. Second Edition. New York: Cambridge University Press
8. Singh, R. (2011). Controversies in Teaching English Grammar. Academic Voices: A Multidisciplinary Journal, 1(1), 56-60.